Hugo Stumberg Kołłątaj, herbu Kotwica – urodzony 1 kwietnia 1750 r. w Dederkałach Wielkich na Wołyniu – zmarł 28 lutego 1812 w Warszawie, wybitny polski mąż stanu, publicysta polityczny okresu Oświecenia, uczony, podkanclerzy koronny, ksiądz.

Urodził się w rodzinie szlacheckiej. Początkową edukację odebrał w szkołach w Pińczowie, a następnie kształcił się na Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii (1768). Później, w latach 1770-1774 studiował w Wiedniu, a następnie w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do Polski został kanonikiem krakowskim. Był kapłanem w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych (tam napisał Konstytucję 3 Maja). Był działaczem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej oraz twórcą planu rozbudowy szkół w całym kraju. W latach 1777-1780 z ramienia KEN dokonał reformy Akademii Krakowskiej. Wprowadził między innymi wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, a także umożliwił dostęp do nauki studentom pochodzącym z mieszczaństwa. Jego reforma polegała także na uporządkowaniu spraw majątkowych akademii. Kołłątaj umożliwił rozwój postępowych idei i poprawił poziom naukowy uczelni. W latach 1782-1786 pełnił funkcję rektora Akademii Krakowskiej.

W czasie Sejmu Czteroletniego należał do najaktywniejszych działaczy Stronnictwa Patriotycznego. W rozprawie politycznej Do Stanisława Małachowskiego… Anonima listów kilka sformułował plan reformy państwowej, mający swój wyraz w Konstytucji 3 Maja. Do Warszawy przeniósł się w 1778 roku i zgromadził tam prężny zespół publicystów, zwany Kuźnicą Kołłątajowską, w którym działali m.in. Franciszek Ksawery Dmochowski i Franciszek Salezy Jezierski. Był jednym z autorów Konstytucji 3 Maja. Po uchwaleniu Konstytucji Kołłątaj zostaje mianowany podkanclerzym koronnym (1791). Był też jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.

Podczas rządów targowicy w roku 1792 przebywał w Dreznie. Przygotowywał i uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej, wchodząc w skład Rady Najwyższej Narodowej, obejmując w niej Wydział Skarbu i prezentując bardziej radykalne poglądy niż w okresie Konstytucji 3 Maja. Pod koniec powstania kościuszkowskiego po szturmie Pragi 4 listopada 1794 Hugo Kołłątaj potajemnie opuścił Warszawę. Ścigały go bowiem władze rosyjskie.

Przebywał na emigracji i 6 grudnia 1794 został aresztowany przez Austriaków w Radymnie, w chwili gdy zmierzał przez Galicję i Węgry do Wenecji. Został osadzony w areszcie w Przemyślu. Wydał go Antoni Trębicki, ongiś jego protegowany i stronnik. W więzieniu przebywał aż do roku 1802. Później udał się na Wołyń, gdzie był współtwórcą Liceum Krzemienieckiego. W latach 1807-1808 podejrzany o kontakty z Napoleonem zostaje wywieziony i przetrzymywanyw Moskwie przez Rosjan. Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, ale także jego pisma były podstawą Konstytucji 3 Maja, poruszały sprawy społeczne i władzy państwowej. Postulował: dziedziczność tronu, zniesienie liberum veto, ogólne opodatkowanie, zmniejszenie wpływów magnaterii, sejm gotowy, prawa dla mieszczan, wolność dla chłopstwa (zamiana pańszczyzny na czynsz).

Ostatnie lata życia przebywał w Księstwie Warszawskim. Zmarł w opuszczeniu po długiej i ciężkiej chorobie. Został pochowany na warszawskich Powązkach, ale urna z jego sercem została złożona w kościele w Wiśniowej (we dworze w tej miejscowości mieszkał jego brat Rafał).

Pozostawił po sobie wiele utworów publicystycznych, niektóre z nich to: Listy Anonima (1788-89), Prawo polityczne narodu polskiego (1790), O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja. Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, która od Traktatu Tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim (1808), Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii. Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III. Porządek filozoficzno-moralny (1810) Naukowe podstawy polityk.